خانه طباطبایی، یکی از شاهکارهای بی‌نظیر معماری در شهر تاریخی کاشان، باشکوه‌ترین خانه‌های تاریخی این شهر به شمار می‌آید و همواره علاقمندان زیادی را به سوی خود جلب کرده است. این خانه که در دوران قاجار در حدود ۱۸۶ سال پیش ساخته شده، با معماری منحصر به فرد و زیبا به ویژگی‌های خود معروف است. مهمترین ویژگی این ساختمان، ساختار زیرزمینی آن است که در معماری سنتی این منطقه بسیار رایج است. این خانه دارای ۴۰ اتاق، چهار حیاط، چهار سرداب، سه بادگیر و دو قنات می‌باشد و با مساحتی بالغ بر ۴۷۰۰ متر مربع، یکی از بزرگترین خانه‌های تاریخی کاشان است. در معماری سنتی، بخش بیرونی خانه برای کارهای عمومی و رفت‌وآمدهای هر روزه خانواده استفاده می‌شده و بخش داخلی برای زندگی روزمره اعضای خانواده بوده است. تزئینات گچ‌کاری بی‌نظیر این بنا، حیاط‌های با‌صفا، حوض‌های آبی و پنجره‌های رنگی هر کدام به زیبایی و اصالت این عمارت باشکوه افزوده‌اند. این بنا شامل اتاق‌های متعددی از جمله شاه‌نشین، اتاق گوشواره و پنج‌دری، حوض میان حیاط و پنجره‌های ارسی است که همگی نشان از اصالت و ارزش تاریخی این عمارت دارند. به گواه تاریخ، این بنا متعلق به یکی از تجار متمول شهر بوده و تاکنون به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی کاشان شناخته میشود.
معماری خانه طباطبایی
این خانه مشتمل بر چهار صحن و حیاط میشود که حیاط مرکزی متعلق به قسمت بیرونی و دو حیاط متعلق به اندرونی و یک حیاط متعلق به خدمه بوده است.
قسمت اندرونی خانه شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سرداب‌هایی که بادگیر ها هوا را در آن جریان می‌دهند که این قسمت محل سکونت خانواده مرحوم طباطبایی بوده است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق‌های آن بیشتر و دارای سرسرای پذیرایی مجزایی است. در زیر قسمت اندرونی مخصوصاً اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصر به فرد خود است و به علل مختلفی مانند وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلاً در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر و نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیر زمین می شود، باعث شده است تا به خصوص در فصل تابستان ۱۵ تا ۲۰ درجه اختلاف دما بین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.
قسمت بیرونی خانه شامل تالار بزرگ (اتاق شاه نشین) در مرکز با نورگیرها و پنجره‌های مشبک رنگی و پنجره‌های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می‌شوند. این اتاق دارای تزیینات نقاشی و آیینه کاری و گچ‌بری‌های جالب از جمله پنجره‌های مشبک گچی است که همچون پارچه توری ظریفی به نظر می‌رسد. در دو طرف اتاق شاه نشین اتاق‌های گوشواره بنا شده است. در جلوی اتاق شاه نشین، ایوانی با آیینه کاری و گچ‌بری‌های جالب دیده میشود. در طرفین تالار بزرگ دو حیاط خلوت و نور گیر به صورت قرینه یکدیگر احداث شده است که دارای تابلو‌های بدیع نقاشی هستند و از نفایس آثار هنری این دیار به شمار می‌آیند. اسناد و قراین نشان می‌دهد که هنرمند بزرگ و نقاش باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار یعنی «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» ملقب به «صنیع الملک» با مالک خانه دوستی نزدیک و مراوده خانوادگی داشته است لذا به احترام دوستی که با مرحوم طباطبایی داشته در اجرای گچ‌بری‌ها و ترسیم نقاشی‌های این خانه نظارت داشته است و این مطلب ارزش و اعتبار تزیینات خانه طباطبایی را بسیار افزایش می‌دهد.
حیاط خدمه خانه که شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین خدمه، آشپزخانه و اصطبل زمستانی و تابستانی میشود که متأسفانه تعدادی از اتاق‌های خدمه از بین رفته است. آب خانه از دو رشته قنات دولت آبادی و نصرآبادی تأمین می گردیده است. خانه طباطبایی دارای ۵ درب ورودی است که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می‌گردد. علت پیچ و خم‌های راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است. ذکر این نكته خالی از لطف نیست كه در ساخت خانه‌های قدیم كاشان در عین حال كه به اقلیم و وضع آب و هوایی به صورت اصولی و علمی توجه شده، به لحاظ پایبندی به اعتقادات دینی و اسلامی از نوعی حجاب و طرح محفوظ نیز برخوردار است. به این معنی كه فضای داخلی خانه از خارج خانه قابل رؤیت نیست و حتی از پشت بام خانه‌های مجاور نیز داخل خانه و از هر بخش، درون بخش دیگر دیده نمی‌شود. درواقع علاوه بر این كه همه فضای داخلی خانه نسبت به خارج از حجاب كامل برخوردار است، هریك از بخش‌های درون خانه نیز نسبت به یكدیگر از حجاب و پوشیدگی خاصی بهره می‌برند. خانه طباطبایی‌ها مانند دیگر خانه‌های مجلل آن زمان در گودی زمین ساخته شده است. بدین معنی كه برای رسیدن به سطح حیاط خانه باید از پله های ورودی تا عمق ۶متری پایین رفت و آنجاست كه چشم انداز زیبای درون خانه انسان را به متحر می‌کند. همان گونه كه می‌دانیم در عمق یك متری از سطح زمین، درجه حرارت در تابستان و زمستان یكسان است. این عایق قطور یعنی یك متر خاك مانع از رسوخ حرارت گرم و سوزنده تابستان و سرمای خشك زمستان به عمق زمین می شود.
به دلیل همین عمق و گود بودن است كه آب چاه‌ها همیشه خنك و گوارا است و در عین حال در تابستان و زمستان از دمای ثابتی برخوردار است. بر همین اساس دیوار روبه روی هر اتاق، پشت به زمین خنك دارد و دمای سطح این دیوار در همه فصول سال نمی‌تواند بیش تر از ۱۸ درجه سانتی‌گراد باشد. همین امر سبب جذب حرارت اتاق در اوایل تابستان و تأمین آسایش نسبی ساكنان میشود. اما در اوج گرمای تابستان زیرزمین (سرداب)های متصل به بادگیرها پاسخگوی نیاز ساكنان خانه از نظر تهویه و وزش مطبوع هوای خنك بوده است.
از دیگر مزایای مهم ساخت خانه در گودی علاوه بر خنك كردن و تعدیل دما، می توان به دسترسی آسان تر به قنات و آب آن و همچنین مقاومت بنا در برابر زلزله اشاره كرد. خانه تاریخی طباطبایی ها با این كه حدود ۱۷۵ سال پیش ساخته شده است ولی از سامانه تهویه مطبوع غیرماشینی، طبیعی و بسیاركارآمد بهره جسته است. بدین معنی كه در درون ساختمان، وزش هوای خنك و دل انگیز، رفاه و آسایش ساكنان را تأمین كرده و كاربرد بهتری نسبت به سامانه‌های تهویه مطبوع امروزی داشته است. اما در همان زمان در خانه های مجلل و كاخ های فرمانروایان مغرب زمین، مانند كاخ معروف «ورسای»، چنین رفاهی غیرقابل تصور و دسترس بوده است، درحالی كه این بهره‌مندی طبیعی در خانه طباطبایی‌ها همچنان پابرجا و فعال است. این سامانه تهویه مطبوع همان بادگیرهاست. عملكرد بادگیرها به صورتی است كه هوای تمیز پشت بام را به چاه خنك كن صیقل داده شده با «ساروج» كه حدود ۸ تا ۱۰ متر عمق دارد برساند تا پس از خنك كردن هوا، آن را به زیرزمین مسكونی هدایت كند.
هوا در چاه تاریك و بدون تشعشع تونل خنك كن، سنگین‌تر شده و به آرامی فرو می‌ریزد و از دهانه كانال كه شباهتی به شومینه دارد به فضای زیرزمین وارد و در آن جاری شده و موجب طراوت، تازگی و خنكی آن میشود. از دیگر نكته های جالب این شاهكار معماری این است كه چون در شب‌های تابستان یا در زمستان كه دمای هوای بیرون سردتر از هوای داخل چاه خنك كن است، جریان هوا قطع شده و این سامانه از كار باز می‌ایستد.
در فصل تابستان نیز تا زمانی كه دمای هوای معلق در تونل خنك كن به درجه پائین تر از هوای زیرزمین نرسد جریان ریزش هوای خنك به داخل زیرزمین صورت نمی گیرد. از قدرت این سیستم همین بس كه در طول این ۱۷۵ سال، چه آن زمان كه محل سكونت بوده چه آنگاه كه متروكه و مخروبه شده و چه اكنون كه مورد بازدید علاقه مندان است، فعال بوده و همچنان مانند روز اول به كار خود ادامه می دهد. اگر به دقت به این خانه نظر كنیم، خواهیم دید استاد معمار، به خانه نیز مانند یك انسان نگریسته است؛ زیبایی‌ها را به درون برده و آن را از چشم بیگانه درحجاب قرار داده و به همه نیازهای مادی و معنوی آن توجه خاص مبذول داشته است. معماری زیبا و علم‌مداری كه اگر در این زمان نیز به شاخصه‌های كاربردی آن در ساخت بناها توجه شود، بسیاری از نابسامانی‌ها در عرصه ساخت و ساز مرتفع شده و از بسیاری هزینه‌ها پیشگیری خواهد شد. خانه تاریخی طباطبایی‌ها كه به وسیله هیأت امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی كاشان خریداری و در سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ با همكاری شهرداری و میراث فرهنگی كاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات، طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسید. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی‌ها هم اكنون زیر پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری كاشان اداره میشود و همه روزه به‌ویژه در روزهای تعطیل، پذیرای خیل مشتاقان و شیفتگان معماری اصیل و سنتی ایران زمین است.
آدرس این خانه: کاشان، خیابان علوی، محله سلطان امیر احمد، جنب امامزاده امیر احمد است.